Trang 76
VĂN BẢN 1: Cầu hiền chiếu (Chiếu cầu hiền
) (Ngô Thì Nhậm)
• Có không ít câu chuyện thú vị về việc vua chúa hay lãnh đạo đất nước mốn chiêu mộ gia. Hãy chia sẻ một câu chuyện mà bạn biết.
• Trong công cuộc xây dựng đất nước, việc trọng dụng người tài có ý nghĩa như thế nào?
Phần 1 nêu vấn đề gì?
1️⃣ Từng nghe nói rằng: Người hiền xuất hiện ở đời thì như ngôi sao sáng trên trời cao. Sao sáng ắt chầu về ngôi Bắc Thần
, người hiền ắt làm sứ giả cho thiên tử. Nếu như
che mất ánh sáng giấu đi vẻ đẹp, có tài mà không được đời dùng thì đó không phải là ý trời sinh ra người hiền vậy.
_______________________________________________
Hiền: ở đây chỉ người có đức, có tài.
Bắc Thần: sao Bắc Đẩu, tượng trưng cho ngôi vua.
Trang 77
Dự đoán: Việc nêu thực trạng “trốn tránh việc đời” của kẻ sĩ dẫn đến ý gì sẽ được trình bày ở phần 3?
2️⃣Trước đây thời thế suy vi, trung châu gặp nhiều biến cố, kẻ sĩ phải ở ẩn trong ngòi khe
, trốn tránh việc đời, những bậc tinh anh trong triều đường phải kiêng dè không dám lên tiếng
. Cũng có kẻ gõ mõ canh cửa
, cũng có kẻ ra biển vào sông
, chết đuối trên cạn
mà không biết, dường như muốn lẩn tránh
suốt đời.
Nay trẫm đang ghé chiếu
lắng nghe, ngày đêm mong mỏi, nhưng những người học rộng tài cao chưa thấy có ai tìm đến. Hay trẫm ít đức không đáng để phò tá chăng? Hay đang thời đổ nát
chưa thể ra phụng sự vương hầu chăng?
Nhận xét về lí lẽ được kịp sử dụng.
3️⃣Kìa như, trời còn tăm tối, thì đấng quân tử phải trổ tài. Nay đương ở buổi đầu của nền đại định, công việc vừa mới mở ra. Kỉ cương nơi triều chính còn nhiều khiếm khuyết, công việc ngoài biên đương phải lo toan. Dân còn nhọc mệt chưa lại sức, mà đức hoá của trẫm chưa nhuần thấm khắp nơi. Trẫm nơm nớp lo lắng, ngày một ngày hai vạn việc nảy sinh. Nghĩ cho kĩ thì thấy rằng: Một cái cột không thể đỡ nổi một căn nhà lớn, mưu lược một người không thể dựng nghiệp trị bình. Suy đi tính lại trong vòm trời này, cứ cái ấp mười nhà ắt phải có người trung thành tín nghĩa. Huống nay trên dải đất văn hiến rộng lớn như thế này, hả trong đó lại không có lấy một người tài danh nào ra phò giúp cho chính quyền buổi ban đầu của trẫm hay sao?
Giữa lí lẽ trình bày ở các phần trước với kế hoạch thực thi được nêu ở phần 4 có mối liên hệ như thế nào?
4️⃣Chiếu này ban xuống các bậc quan viên lớn nhỏ, cùng với thú dân trăm họ, người nào có tài năng học thuật, mưu hay hơn đời, cho phép được dâng sớ tàu bày sự việc. Lời nói nào có thể chọn dùng được, thì cất nhắc không kể thứ bậc; chỗ nào không dùng được thì gác lại, không
__________________________________________________________________
Trung châu: vùng đất trung tâm, thường được dùng với nghĩa chuyển, chỉ đất nước hoặc triều đình.
Ở ẩn trong ngòi khe: nói về những người ở ẩn nơi hẻo lánh.
Kiêng dè không dám lên tiếng: ở đây ý nói các quan trong triều đều giữ mình không dám nói thẳng.
Gõ mô canh cửa: chỉ người có chức vụ thấp.
Ra biển vào sông: chỉ các ẩn sĩ mỗi người đi một phương.
Chết đuổi trên cạn: ý nói kẻ đi ở ẩn như người chết đuối trên cạn.
Lẩn tránh: ý nói kẻ đi ở ẩn.
Ghé chiếu: cách nói thể hiện sự khiêm tốn.
Thời đổ nát: thời kì còn lộn xộn của một triều đại mới gây dựng.
Trang 78
vì lời nói sơ suất vu khoát mà bắt tội. Còn người có nghề hay nghiệp giỏi, có thể cống hiến cho đời, thì cho phép các quan văn, quan võ được tiến cử, nhưng vẫn dẫn vào đợi ra mắt, tuỳ tài lục dụng. Hoặc người nào từ trước đến nay tài năng còn bị che kín, chưa được người đời biết đến, thì cũng cho phép dâng sớ tự tiến cử, chớ hiểm vì mưu lợi mà phải bán rao.
Ý nghĩa của lời khuyến dụ.
Này! Trong khoảng trời đất, hiền tài còn ẩn náu, trước đây thì nên như thế. Nay trời trong sáng, đất thanh bình, chính là lúc người hiền gặp hội gió mây, những ai có tài có đức hãy cùng cố gắng lên, ghi tên tại triều đình, cùng nhau cung kính, cùng nhau hưởng phúc lành tôn vinh.
Vậy bố cáo gần xa để mọi người đều biết.
(Ngô Thì Nhậm toàn tập, tập II, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 2004, in trong Ngữ văn 11, tập một, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2010, tr. 68 – 70)
Ngô Thì Nhậm (1746 – 1803) hiệu là Hy Doãn, người làng Tả Thanh Oai (làng Tó), huyện Thanh Oai, trấn Sơn Nam (nay thuộc huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội). Năm 1775, ông đỗ tiến sĩ, từng được chúa Trịnh giao cho giữ chức Đốc đồng trấn Kinh Bắc. Năm 1788, khi chế độ Lê – Trịnh sụp đổ, Ngô Thì Nhậm theo phong trào Tây Sơn, được vua Quang Trung phong làm Lại bộ Tả thị lang, sau thăng chức Bình bộ Thượng thư. Ông là người có công lớn đối với triều đại Tây Sơn: thu phục nhiều cựu thần nhà Lê ra cộng tác với nhà Tây Sơn; hỗ trợ đắc lực cho cuộc tiến quân của vua Quang Trung ra Bắc đánh bại quân Thanh xâm lược; phụ trách việc bang giao với nhà Thanh; soạn thảo nhiều văn kiện quan trọng cho triều đại Tây Sơn.
Sau khi vua Quang Trung thiết lập triều đại mới, các sĩ phu Bắc Hà – những người vốn gắn bó với triều đại cũ (Lê – Trịnh) – chưa thực sự đồng lòng ủng hộ. Có nhiều người còn tỏ thái độ bất hợp tác. Trước tình hình đó, Quang Trung đã đưa ra chính sách thu phục nhân tâm, chiêu mộ hiền tài ra giúp vua xây dựng đất nước. Vua Quang Trung đã giao cho Ngô Thì Nhậm thay mình viết Chiếu cầu hiền (vào khoảng năm 1788 – 1789) nhằm thuyết phục sĩ phu Bắc Hà, tức là các trí thức của triều đại cũ, ra làm việc cho triều đại Tây Sơn.
_____________________________________________________________
Vu khoát: viễn vông, không thiết thực.
Lục dụng: ghi lại (tên tuổi) để sử dụng.
Trang 79
1. Chiếu cầu hiền được ban bố với lí do và mục đích gì?
2. Văn bản hướng tới đối tượng nào trong xã hội lúc bấy giờ? Khi vâng mệnh vua Quang Trung soạn chiếu này, Ngô Thì Nhậm đối diện với những khó khăn gì trong việc thuyết phục các đối tượng đó ra gánh vác việc nước?
3. Văn bản có mấy phần? Phân tích mối quan hệ giữa nội dung các phần.
4. Nghệ thuật lập luận thể hiện như thế nào qua việc dùng lí lẽ và bằng chứng, phối hợp với các yếu tố biểu cảm, thuyết minh?
5. Theo bạn, điều gì tạo nên sức thuyết phục của Chiếu cầu hiền?
6. Viết Chiếu cầu hiền trong một hoàn cảnh hết sức đặc biệt, tác giả đã gửi gắm khát vọng lớn lao nào đối với đất nước?
Kết nối đọc - viết
Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) nêu suy nghĩ của bạn về quan điểm: Người có tài cần phát huy tài năng của mình để đóng góp cho sự nghiệp chung.
